Kirghizistan, miền trung Á, được nuôi dưỡng bởi các đỉnh núi cao đến
7.000 mét, con sông băng Inylchek chứa đựng một bí ẩn chưa giải thích
được từ trăm năm nay, nó là duy nhất trên thế giới mà cứ mỗi mùa hè, hồ
Merzbacher ở đó lại cạn khô nước trong 3 ngày. Tại sao?
Các câu hỏi này đặt ra từ đúng một thế kỷ nay, khi nhà địa chất người
Đức Gottfried Merzbacher khám phá chiếc hồ năm 1904 (và từ đó nó được
mang tên ông). Với mong muốn phá vỡ bí ẩn của hồ Merzbacher, một đoàn
thám hiểm quốc tế do GFZ Berlin tiến hành đã lên đường đến chiếc hồ này
vào mùa hè năm nay. Lần đầu tiên, các nhà khoa học cố gắng trả lời câu
hỏi đó.
Con sông băng khổng lồ Inylchek dài 65 km, với hai nhánh chính hội tụ
nhau cách đoạn cuối sông 15 km. Tại chỗ giao nhau của hai nhánh, ở độ
cao 3.300 m, đó là hồ Merzbacher, sâu 130 mét, một phần bị bao phủ bởi
các núi băng trôi. Mỗi năm, nước hồ rút sạch đi trong 3 ngày, vào
khoảng đầu tháng 8.
Điều không thể đã diễn ra. Vào lúc 16h ngày 6/8/2004, hồ Merzbacher bắt
đầu tự tháo cạn nước đi! Cứ mỗi năm, hiện tượng lạ lùng trên lại xảy
đến vào thời gian này. Với vẻ ngoài bình lặng, lượng nước đông giá của
nó dần dần đổ vào đáy sâu của con sông băng Inylchek. Thấp hơn 30 km và
sau vài giờ, đến lượt thung lũng bao la bị ngập nước. Từ một con sông
khiêm tốn trên núi, Inylchek đã trở thành một đại dương hung dữ, chiếm
trọn cả không gian. Trong 3 ngày đêm, chiếc hồ tháo sạch 250 triệu m3
nước của mình, chỉ để lại trong lòng hồ một thảm các khối băng khổng lồ
u buồn. Ngày 9/8, hiện tượng nước rút hoàn tất trong thung lũng. Con
sông băng chấm dứt sự thay hình đổi dạng của nó. Còn hồ Merzbacher đã
trống rỗng. Nhờ điều kỳ diệu nào mà chiếc hồ bắt nguồn từ sông băng này
có thể tự tháo nước đi trong vòng 3 ngày? Nước đã chảy đi đâu? Sự tháo
sạch nước đã xảy ra như thế nào? Và bằng cách nào hồ lại đầy nước trở
lại?
Ngày 19/7/2004. Khi đến Bichkek, thủ đô Kirghizistan, khó khăn đã lộ
ra. Serguei Dushavili, một trong những lãnh đạo của đoàn thám hiểm,
thông báo: "Có thể chúng ta buộc phải dùng ngựa cho 4 ngày đường, nếu
như trực thăng không sử dụng được". Không thể bỏ lại những người Nga,
chiếm đại đa số trong đoàn, cho dù ở Kirghizistan chỉ có một chiếc trực
thăng duy nhất. Nhưng rồi cuối cùng một chiếc MI-8 khổng lồ cũng xuất
hiện đón chúng tôi sau hai ngày đường vất vả trên con đường xấu.
Chúng tôi dựng lên hai trại, cách nhau 20 km: một trại nằm dưới chân
con sông băng, nơi mà sông Inylchek bắt nguồn và trại thứ hai nằm ngay
trên con sông, đối diện với hồ Merzbacher. Trong liên lạc vô tuyến hằng
ngày với nhau, chúng tôi gọi tên hai trại lần lượt là Paliana và Basa.
Con sông băng được chia cắt thành nhiều khu vực, từ tây sang đông, và
mỗi êkip chịu trách nhiệm nghiên cứu các khu vực gần với trại của mình.
Lúc này hồ còn đầy nước, do chúng tôi đã quan sát trước bằng máy bay
vào buổi sáng. Thậm chí là rất đầy nước, theo các phi công thường bay
tới đây để thả các nhà leo núi xuống chân ngọn núi Khan Tengri cao
7.000 mét. Trong tháng 7, hồ Merzbacher đạt mức lưu lượng nước kỷ lục.
Mỗi người một giả thuyết riêng
Đặc điểm của mỗi cuộc thám hiểm là sự may rủi đè nặng trước các bí ẩn
của tự nhiên. Cuộc thám hiểm của chúng tôi cũng không thoát khỏi quy
luật đó. Chúng tôi muốn có nhanh những câu trả lời sau khi có mặt tại
hiện trường được vài hôm. Tuy nhiên, cuộc thám hiểm được lên chương
trình cho 4 năm. Mục tiêu của năm đầu tiên này là thiết lập mạng lưới
các điểm GPS, để đo đạc, nhờ vào các vệ tinh định vị mọi sự di chuyển
của con sông băng. Tiến sĩ Wasili Michaljow, trưởng đoàn thám hiểm, dự
đoán: "Có lẽ chúng ta sẽ có nhiều câu trả lời vào vài tuần nữa. Nhưng
hiện thời chúng ta nên giảm thiểu bớt các giả thuyết". Mặc dù vậy, các
giả thuyết vẫn kích thích trí tò mò của mọi người. Lúc đó, Serguei
Dudashvili đưa ra giả thuyết của mình:
Đã không có bất kỳ một lỗ thủng nào cho phép hồ Merzbacher tháo nước
đi, nhưng nhiều miệng lỗ bị tắc nghẽn do các khối băng khổng lồ. Vào
mùa đông, các khối băng này vẫn còn áp sát bề mặt đáy nhiều lỗ xốp như
là một loại rào cản tự nhiên. Nhờ thế mà chiếc hồ ngập nước, vì các
"nắp van" vẫn bị đóng lại do hiệu quả của áp suất và nhiệt độ thấp. Khi
mùa hè đến, nước nóng dần lên và các khối băng to bắt đầu tan chảy, cho
đến lúc mà - theo Serguei - chúng mất đi sự bám dính, đột ngột trồi lên
bề mặt. Hiện tượng này tương ứng với sự mở đột ngột các "nắp van". Một
giả thuyết như thế chỉ có thể đứng vững nếu như mực nước hồ dâng lên về
phía hạ lưu cũng đột ngột không kém. Do đó chúng ta còn phải chờ đợi để
biết sự thật nằm ở đâu.
Ngày 28/7/2004. 6 ngày đã trôi qua kể từ lúc chúng tôi đặt chân đến
trại Paliana. Chúng tôi kẻ ô vuông khu vực một vùng khoảng 10 km. Độ
cao trung bình 3.000 mét. Vì lý do an toàn, trại của chúng tôi nằm ở
phía tây con sông Inylchek, điều đó khiến chúng tôi buộc phải lội nước
để đến con sông băng. Nhiệt độ nước là 1 độ C.
Trong khi chúng tôi lắp đặt các cột mốc trên khu vực cuối sông băng,
nhà nghiên cứu hang động Wasili Filipienko xác định được hai hang động
khổng lồ. Ở cách hồ chưa đầy 2 km, hai hang này có thể nằm trong mạng
lưới thủy văn tiêu nước của chúng. Trong thời kỳ "nóng", sự tan chảy và
lưu lượng nước đóng băng trong hai hang động trên, không kể đến chiếc
hồ đang đe dọa rạn vỡ bất cứ lúc nào, không cho phép các nhà khoa học
thăm dò chúng được. Sau hai lần mạo hiểm thâm nhập hang bất thành,
chúng tôi đành bỏ cuộc. Công việc nghiên cứu hang động phải rời sang
mùa thu.
Ngày 1/8/2004. Như không màng đến sự chờ đợi của đoàn thám hiểm, hồ
Merzbacher vẫn cứ đầy nước. Serguei lúc đó đề nghị tiến về hướng nam. Ở
đây sông băng rộng hơn, khoảng 4 km và đặc biệt xáo trộn. Từ trại chúng
tôi, phải mất 3 giờ đi bộ mới đến được vùng đất bí mật tách nước khỏi
hồ, khỏi con sông băng nói riêng. Chúng tôi biết chiếc hồ thủng nằm tại
vùng này, nhưng không có ai đến được đó. Điều gì xảy ra trong cái rào
chắn tự nhiên này? Sự chuyển tiếp giữa yếu tố nước và băng đã diễn ra
như thế nào?
Yếu tố đơn giản, và rất có thể giải thích cho sự tồn tại của chiếc hồ,
là sự dâng lên của băng từ nhánh nam của con sông băng tại nơi này.
Thay vì tan chảy cùng nhánh bắc trong một chữ Y hoàn hảo, như mọi con
sông băng trên thế giới, nhánh này lại dâng lên hình thành một rào cản
băng giá khiến nước hồ Merzbacher được giữ lại.
Chúng tôi không bao giờ đến được bờ nam của hồ. Càng đến gần, các núi
băng càng to ra, hòa vào nhau và tạo ra nhiều khe nứt. Chúng tôi có một
điều chắc chắn: mặt băng dâng lên này của nhánh nam là nguyên nhân của
hiện tượng hồ thủng duy nhất trên thế giới. Không có sự bất thường này
sẽ chẳng có chiếc hồ. Trong một thế kỷ, hồ Merzbacher dịch chuyển từ 2
đến 3 km đến hạ lưu. Từ nay rào cản băng giá rất gần chỗ giao nhau của
hai nhánh sông, và có lẽ hồ sẽ biến mất trong một tương lai khá gần.
Ngày 3/8/2004. Kết thúc cuộc thám hiểm tạm thời. Chiếc hồ vẫn đầy nước.
Tôi quyết định ở lại một mình cho đến lúc hồ cạn nước. Không phải tại
trại Basa, nơi khó quan sát, mà trong thung lũng, cách 30 km về phía
dưới, nơi hiện tượng dâng nước sẽ rất ngoạn mục.
Ngày 5/8/2004. Tatiana chia sẻ với tôi nhiều dấu hiệu cho thấy chiếc hồ
bắt đầu rút nước. Những điểm nước mới xuất hiện trong lòng sông. Lưu
lượng sông băng Inylchek tăng dần...
Ngày 6/8/2004. Lúc 16 giờ. Lần này con sông đã gấp 3, 4 lần khối lượng.
Thung lũng tràn nước. Chắc chắn chiếc hồ đang tan rã. Giả thuyết của
Serguei bị loại bỏ. Lưu lượng nước không ngừng tăng lên trong 2 ngày.
Rõ ràng là sự khai mở "các nắp van" không diễn ra đột ngột. Chắc chắn
là sự tan chảy của các nút băng giải phóng dần dần nước của hồ
Merzbacher, chứ không phải sự dâng lên mặt của các nút băng.
Cuối cùng, để giải được bí ẩn hồ thủng Merzbacher, có lẽ chúng ta phải chờ vài năm nữa...
